منبت کاری و پیشینه منبت کاری

منبت کاری و پیشینه منبت کاری

منبت کاری

منبت کاری شاخه‌ای از صنعت چوب است که یک فن توأم با هنر به شمار می‌آید. منبت کاری در صنایع چوب یک کار تزئینی است. امروزه دستگاه‌های پیشرفته کامپیوتری سی ان سی کار منبت را به‌خوبی و به‌راحتی انجام می‌دهند، بدون کوچک‌ترین خطا، بااین‌وجود هنوز کار دست ارزش خود را از دست نداده و در میان مردم دارای جایگاه خاص خود است. در این مقاله سعی شده است تا به‌صورت علمی و اصولی کار منبت کاری توضیح داده شود. درزمینه منبت کاری کتاب بسیار اندک است که بعضی از آن‌ها نیز ترجمه بوده و مناسب باکار منبت‌کاران ایرانی نیست.

شاید بتوان آغاز تاریخ منبت كارى را زمانى دانست كه نخستین بار انسان با ابزارى برنده، چوبى را تراشیده است.به استناد تاریخ، تعداد بسیار اندکی از اشیاء چوبی منبت کاری شده از دوران اولیه بشر به جا مانده است، زیرا چوب عمر زیادی نداشته و پس از مدتی نه چندان طولانی، بر اثر گرما، رطوبت یا سایر فعل و انفعالات، پوسیده یا بر اثر آتش سوزی تبدیل به خاکستر می شود.

قدیمی ترین نمونه منبت کاری شده، تندیس چوبی نیم متری معروف به «شیخ آل بلد» است که متعلق به 2500 سال قبل از میلاد بوده و در منطقه «کارناک» مصر در سال 1860 کشف شده است.

پیشینه منبت کاری:

کلمه منبت به معنی کنده‌کاری روی چوب است و منبت‌کار کسی است که روی چوب عمل کنده‌کاری انجام می‌دهد. این فن سابقه بسیار طولانی دارد تا حدی که آغاز تاریخ منبت را می‌توان به زمانی که انسان برای اولین بار با ابزارهای تیز و برنده آشنا و چوب را تراش داده است نسبت داد.
منبت کاری در ایران پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد و یادگاری از دوران گذشته است، شاید بتوان گفت که تاریخ منبت کاری در ایران به زمانی می‌رسد که ایرانیان با مصرف چوب آشنا شده و درواقع منبت کاری را نمی‌توان جدا از تاریخ استفاده چوب دانست و برای رسیدن به مراحل تکامل فعلی راهی بس طولانی را پیموده است.
آنچه از تحقیق و یافته‌های دانشمندان باستان‌شناسی و مورخان می‌توان فهمید این است که استفاده از چوب در ایران به دوران عصر حجر مربوط می‌شود. استفاده از چوب برای ساخت خانه‌ها توسط مردم بومی ایران قبل از مهاجرت آریایی‌ها به ایران را مربوط به ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌دانند. قطعات چوبی که دریکی از مقبره‌های شهرستان فسا در استان فارس مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل به‌دست‌آمده نشان‌دهنده این است که ایرانیان باستان از چوب برای ساخت ابزارهای مختلف استفاده می‌کرده‌اند.

در ایران نیز منبت کاری یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی بوده است. در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید، پاره ای کنده کاری ها روی چوب دیده می شود. در دوره ساسانى از رویه کوبی با نقش های هندسی و انتزاعی بر روی كلاف هاى چوبى منبت استفاده می شده است. بعد از ظهور اسلام و با توجه به گسترش ساخت مراکز و مساجد اسلامی، هنرمندان ایرانی جزء اولین کسانی بودند که تمامی توان و استعداد خویش را صرف تزئین مساجد کردند و به موازات هنر نمائی معماران، کاشی کاران، سنگ تراشان، گچ برها و منبت کاران نیز جذب فعالیت در این زمینه شدند و آثاری بسیار ارزنده ای را به وجود آوردند. از آن دوره انواع ضریح ها و منبرهای منبت کاری شده به جای مانده است.

قدیمی ترین اثر منبت موجود در ایران که متعلق به نیمه اول قرن سوم هجری است، یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره «عمر ابن لیث صفاری» ساخته شده و دارای زیرسازه ای از چوب تبریزی بوده و روی آن با خلال هایی از چوب گردو و نقوش پرضلع بسیار زیبایی زینت شده است. اما اوج شکوفایی این هنر باستانی در میان صنعت گران در زمان صفوی بوده است. آثار این دوره در مراکز مهمی همانند مقبره های امامان یا منبرها، رحل های قرآن، دسته های خنجر، ستون های چوبی مساجد و زیارتگاه های اصفهان و قزوین به وضوح دیده می شود.

نمونه دیگری از شاهکارهای آن دوره که اکنون دست نخورده باقی مانده است، درب مدرسه شاه سلطان حسین صفوی و درب بسیار زیبای آرامگاهی متعلق به شاهزاده حسین از دوره شاه طهماسب قزوین است.

منبت کاری در حال حاضر همچون صنایع دستی دیگر، در گوشه و کنار کشور به خصوص در شهرهای اصفهان، شیراز، آباده، شاهرود، گلپایگان و تهران به حیات خود ادامه می دهد.
استفاده از چوب در ادوار مختلف در ایران مرسوم بوده و در کشاورزی و خانه‌سازی و همچنین ساخت آلات و ابزار استفاده می‌شده است از ظهور سلجوقیان تدریجاً استفاده از چوب شکل عوض کرده و کنده‌کاری روی چوب مرسوم شده که متأسفانه نمونه‌های چندانی از هنر صنعت چوب در این دوره در دست نیست ولی با توجه به دو قطعه از یک منبر ساخت قرن ۱۲ میلادی یعنی حدوداً اواخر دوره سلجوقیان است که هم‌اکنون در موزه نگهداری می‌شود که نشان می‌دهد تزئین چوب با گل‌وبوته‌های برجسته و فرورفته (شبیه به منبت امروزی) رواج داشته است. آثار صنعت منبت کاری در دوره چنگیز و تیمور نسبتاً بیشتر است و نقوش ایرانی و طرح‌های چینی فراوان به چشم می‌خورد، از آثار این دوره می‌توان منبر مسجد نائین به تاریخ ۷۱۱ هجری قمری و با اشکال هندسی و برگ‌های مدور تزئین شده و نیز مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری را نام برد.